Parafia Ewangelicka św. Krzyża
Miasto Nidzica jest jednym z 3 miast dawnych Prus Wschodnich, które w 1524 roku odprawiają nabożeństwa liturgią ewangelicką. Ruch reformacyjny Kościoła pojawia się w Nidzicy jeszcze przed rozwiązaniem Zakonu Najświętszej Marii Panny. Pod wpływem tych idei Prusy uzyskują status państwa świeckiego. Przyjmując Reformację stają się w 1525 pierwszym państwem ewangelickim Europy.
Kościół Św. Krzyża w Nidzicy został wybudowany w roku 1860. Pierwotnie służył Parafii Katolickiej, która po 1527 roku przestała istnieć . Przez 330 lat aż do roku 1945 mniejszość katolicka, obrządku rzymskiego nie przekroczyła 1/10 ludności powiatu. Kościół nawiązuje stylem do okresu budowy zamku, jednak jest reprezentantem stylu neogotyckiego. Mury wybudowane zostały z ciosanych głazów narzutowych wiązanych cegłą. Wieża dobudowana została 30 lat po poświęceniu kościoła i zwieńczona jest bardzo rzadkim rozwiązaniem z cegły. Uszkodzona przez Rosjan w 1945 roku ma zachowane do dzisiaj ślady pocisku. W środku kościoła widnieje strop kasetonowy z ciekawym elementem zdobniczym. Strop osadzony jest w systemie wieszarowym. Przy oknach zachowane są oryginalne elementy malarstwa ściennego z czasów budowy kościoła. Ołtarz neogotycki skierowany jest na wschód sugerując nawiązanie do stylu bizantyjskiego. Posiada on oryginalną kolorystykę z II poł. XIX wieku. Zachowane jest również do dzisiaj tabernakulum, które przypomina o budowniczych tego kościoła i liturgii opartej na mszale rzymskim. Z tyłu kościoła można odnaleźć datę rozpoczęcia budowy kościoła. ( 1859 )
Od czasów Reformacji ( r. 1525 ) Ewangelicy posiadali kościół w centrum miasta, który wraz z napływem nowej ludności ( 1945 ) z dawnych terenów II Rzeczpospolitej został im zabrany. Przez 3 lata Ewangelicy nie posiadali żadnego kościoła. W tym okresie nabożeństwa odbywały się w najstarszej szkole podstawowej w Nidzicy ( Nr 1 ). Dopiero interwencja na szczeblu ministerialnym z Warszawy doprowadziła do przekazania jednego z 2 zajętych kościołów. W 1948 roku dawny kościół katolicki został przekazany dla Ewangelików ( konsekrowany19 września 1948 roku przez ks. Eugeniusza Jungto, ks. Alfreda Jaguckiego i ks.Jerzego Sachsa). Jednak ksiądz ewangelicki musiał czekać jeszcze 3 lata, aby zamieszkać na Plebanii. Uważano bowiem, że nie stanowi ona przedmiotu umowy o przekazaniu mienia. W budynku obok Plebanii znajduje się figurka św. Wojciecha świadcząca o kulcie katolickim w tym miejscu. Sąsiadujący z Plebanią budynek służył dla potrzeb opieki nad sierotami. Po 1945 roku pełnił podobną funkcję, lecz później cały obiekt został przeznaczony dla potrzeb sądownictwa. Wykorzystano fakt lokalizacji na parterze tego budynku pięknej i bardzo reprezentatywnej sali. Obecnie znajduje się tam Biblioteka Pedagogiczna. W 1995 roku budynek oddano Parafii Ewangelickiej.
Wewnętrzny wystrój kościoła jest zbiorem różnych dzieł sztuki zgromadzonej z terenu południowych Mazur. Kościoły w latach powojennych były zabierane na potrzeby administracji radzieckiej lub przejmowane dla celów kultu katolickiego. Ratując przed zniszczeniem ewangelickie dzieła sztuki , część z nich znalazło schronienie w nidzickim kościele. Najstarsze dzieło jest przykładem XVI w malarstwa ołtarzowego. Renesansowy obraz przedstawiający scenę: Zmartwychwstania Pańskiego jest darem pruskiego ministra do spraw wyznań dla kościoła w Szkotowie ( 12 km od Nidzicy). Z późniejszego okresu pochodzi tryptykołtarzowy datowany na rok 1646. W części środkowej przedstawia scenę Ukrzyżowania z postaciami Marii i Jana ewangelisty. Lewe skrzydło zawiera scenę chrztu Chrystusa w Jordanie, prawe Marię z dzieciątkiem. W predelli scena Ostatniej Wieczerzy. Z okresu baroku znajdujemy obrazy: Ukrzyżowania z postaciami Marii, Marii Magdaleny i św. Jana pod krzyżem na tle dalekiego widoku miasta. Drugi obraz określany barokiem prowincjonalnym zawiera scenę Zmartwychwstania, pt. Trzy Marie u grobu. Z poł. XIX wieku określanym stylem prerafaelizmu znajdujemy obraz pt. Chrystus i św. Tomasz. Wśród cennych zabytków sztuki sakralnej w ołtarzu i na ambonie zachowane są barokowe rzeźby z poł. XVII przedstawiające ewangelistów i postacieStarego Testamentu. Stanowiły one wyposażenie kościoła w Koszelewach.
Współczesną sztukę sakralną reprezentują trzy obrazy najznakomitszego malarza mazurskiego: Hieronima Skurpskiego ( zm. 2006 ). Pochodził on ze Skurpi koło Działdowa, sąsiedniego miasta oddalonego 20 km od Nidzicy. „Św. Jan” (1935), „Reformator” (1935), „Dolina bólu i cierpienia” (1970). Na zamku jest otwarta stała wystawa tego ewangelickiego artysty, któremu miasto przyznało tytuł: „ Zasłużonego dla Miasta i Powiatu Nidzickiego”.
Księża od 1945 –
1945 – 1947 ks. Ewald Lodwich-Ledwa
1947 – 1948 ks. Edmund Friszke
01.09.1948 – 25.04.1954 ks. Eugeniusz Jungto
25.04.1954 – 26.07.1954 ks. Ryszard Małłek
26.07.1954 – 25.09.1954 ks. Ryszard Turoń
26.09.1954 – 1992 ks. Jerzy Otello
1974 – 1978 ( wikariusz ) ks. Ryszard Otello
1992 – 1995 ks. Władysław Wantulok
1995 – obecnie ks. Roland Zagóra
